RELACJA: Fotografia czy antyfotografia? 18 i 19.06.2019 r.

Czerwcowe sympozjum naukowe było komentarzem do wystawy Fotografia czy antyfotografia? Zdzisław Beksiński, Jerzy Lewczyński, Bronisław Schlabs – 60-lecie Pokazu zamkniętego. Poświęcone zostało twórczości nieformalnej grupy trzech artystów w kontekście fotografii polskiej i europejskiej drugiej połowy XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem nurtów awangardowych.

Kiedy: 18 i 19.06.2019 r.
Gdzie: Czytelnia Sztuki |  ul. Dolnych Wałów 8a | Gliwice
Uczestnicy: Elżbieta Hak, dr Krzysztof Jurecki, Weronika Kobylińska-Bunsch, Olga Ptak, Elżbieta Łubowicz, dr Henryk Kuś, dr Adam Mazur, Wojciech Nowicki, dr Tomasz Szerszeń, Marek Janczyk, dr Adam Sobota, dr Dorota Łuczak
Zdjęcia: Muzeum w Gliwicach

SYMPOZJUM NAUKOWE: Fotografia czy antyfotografia? 18 i 19.06.2019 r.

Sympozjum naukowe towarzyszy wystawie Fotografia czy antyfotografia? Zdzisław Beksiński, Jerzy Lewczyński, Bronisław Schlabs – 60-lecie Pokazu zamkniętego. Poświęcone jest twórczości nieformalnej grupy trzech artystów w kontekście fotografii polskiej i europejskiej drugiej połowy XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem nurtów awangardowych.

Kiedy: 18 i 19.06.2019 r.
Gdzie: Czytelnia Sztuki |  ul. Dolnych Wałów 8a | Gliwice
Wstęp wolny. Ze względu na ograniczoną liczbę miejsc prosimy o zapisy:
tel. (+48) 783 560 006 / e-mail: konferencja@muzeum.gliwice.pl

DZIEŃ I

18.06 / wtorek / moderator dr Adam Sobota

10.00–10.15
Otwarcie sesji, powitanie gości
Grzegorz Krawczyk

10.15–10.45
Elżbieta Hak
Wydział Filologiczno-Historyczny
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie

Między słowem a obrazem. Dorobek literacko-artystyczny Zdzisława Beksińskiego

Celem wystąpienia jest przybliżenie dorobku literackiego Zdzisława Beksińskiego. W opowiadaniach postacie balansują między (nie)realną rzeczywistością a koszmarem sennym, wspomnieniami i złudzeniami. Problematyka tekstów literackich nawiązuje do obrazów sanockiego artysty. Istotna jest relacja obrazu i tekstu, ponieważ za pomocą niektórych opowiadań można uzupełniać interpretację obrazów i fotografii Zdzisława Beksińskiego. Podczas wystąpienia zaprezentowane zostaną wspólne motywy, między innymi motyw lalki, obecny w próbie literackiej pt. Ból głowy III, znany także z fotografii DG-2564. Punktem wyjścia rozważań dotyczących związku pomiędzy tekstami i obrazami będą genealogie estetyczno-kulturowe, omówienie tej problematyki niewątpliwie przybliży estetykę dzieł twórcy. Zaprezentowane zostaną niektóre elementy z dorobku literacko-artystycznego, które świadczą o fascynacji Zdzisława Beksińskiego dawnością. W dalszej części wystąpienia omówiona zostanie problematyka ekfrazy, która jest przydatna do interpretowania obrazów malarza za pomocą jego prób literackich z lat 1963–1965.

10.45–11.15
dr Krzysztof Jurecki
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
oraz Szkoła Filmowa w Łodzi

Między konstruktywizmem a surrealizmem. Zestawy Zdzisława Beksińskiego z lat 1958/1959

Przedmiotem analizy będę prace Zdzisława Beksińskiego, zestawy znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Są one podsumowaniem i próbą wyjścia z sytuacji kryzysowej, w jakiej znalazła się fotografia polska w końcu lat 50. XX wieku. Zainteresowanie montażem konstruktywistycznym w połączeniu z podsumowaniem swoich dokonań pozwoliły artyście na stworzenie prac operujących surrealistyczną metaforą, które nie mają w tych latach analogii, ale także są prekursorskie w stosunku do sztuki konceptualnej lat 60. i 70. Można je określić pracami intermedialnymi, realizowanymi pomiędzy teorią i strukturą filmową a różnymi tendencjami nowoczesnej fotografii, z których najważniejszy był surrealizm.

11.15–11.30 / Przerwa kawowa

11.30–12.00
Weronika Kobylińska-Bunsch
Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego

Awangardowy bunt czy powojenny egzystencjalizm? O specyfice fotograficznego anty-portretu

Referat dotyczy możliwości szerszego wykorzystania w badaniach nad fotografią powojenną kategorii „antyportretu”, którą operowano dotychczas przede wszystkim na potrzeby interpretacji dorobku Zdzisława Beksińskiego i Jerzego Lewczyńskiego. Studium uwzględnia porównawcze zestawienia prac dwóch wymienionych fotografów z realizacjami innych twórców, funkcjonujących zarówno w środowisku polskim, jak i w obiegu zagranicznym. W pejzażu omawianych zjawisk pojawiają się sylwetki m.in. Stefana Wojneckiego czy Ottona Steinerta. Punktem wyjścia niniejszego wystąpienia jest wielokrotnie przywoływana w kontekście twórczości Beksińskiego czy Lewczyńskiego myśl Alfreda Ligockiego. Sposób rozumienia „antyfotografii” przez znanego krytyka zostaje jednak skonfrontowany z nurtem francuskiej myśli egzystencjalnej oraz leżącym u jego podstaw katastrofizmem lat 30. XX wieku. Zasadniczym celem referatu jest zatem przedstawienie powojennych antyportretów jako realizacji wykorzystujących eksperymentalne doświadczenia awangardy, ale także transponujących je przez pryzmat nurtu filozoficznego odżegnującego się od optymizmu „straży przedniej”.

12.00–12.30
Olga Ptak
Autorka książki Jerzozwierz o Jerzym Lewczyńskim oraz opracowania korespondencji pt. Zdzisław Beksiński. Listy do Jerzego Lewczyńskiego

„Różnić się pięknie i mocno” – przyjacielskie i artystyczne spory Zdzisława Beksińskiego i Jerzego Lewczyńskiego na podstawie ich korespondencji z lat 1958–1998

Słowa użyte w tytule niniejszego tekstu zaczerpnięte zostały z listu Cypriana Kamila Norwida, który po śmierci Zygmunta Krasińskiego rozpaczał, iż „wielki to szwank postradać szlachetnie różniącego się przyjaciela, w tej epoce zwłaszcza, w której łatwiej napotkać można ludzi zapamiętale się kochających, niż umiejących szlachetnie i z miłością różnić się. […] zawsze o niezgodę bywamy pomawiani, a w gruncie rzeczy zupełnie że co innego zbywa nam – to jest: umiemy się tylko kłócić albo kochać, ale nie umiemy się różnić pięknie i mocno”. Czas pokazał, że nie był to problem charakterystyczny jedynie dla epoki romantyzmu. Tym ciekawiej było przyglądać się listom dwóch polskich XX-wiecznych artystów, z których każdy tak wiele w swej dziedzinie osiągnął. Wydana w 2014 roku przez Muzeum w Gliwicach korespondencja Beksińskiego i Lewczyńskiego z lat 1958-1998 nie pozostawia wątpliwości co do natury ich relacji. Nie był to związek pokrewnych dusz, umysłów podobnie odbierających i oceniających rzeczywistość, artystycznych braci. Przeciwnie – nieustanne ścieranie się światopoglądów stanowiło napęd tej wielowymiarowej znajomości. Zdzisław Beksiński jest autorem słów, które uczyniłam mottem wspomnianego opracowania: „Listy pisze się, o ile jest o czym i o ile jest coś na kształt sporu”. Pogląd ten rozszerzyć możemy na postrzeganie przez tego artystę relacji z ludźmi. Nie interesowały go poklask i klakierstwo, szukał on w kontaktach z drugim człowiekiem czegoś niebanalnego, ciekawego, pobudzającego. Poszukiwał możliwości rozszerzenia swojego sposobu odbierania rzeczywistości o nowe spojrzenie.

O co najczęściej kłócili się Zdzisław Beksiński i Jerzy Lewczyński? Z czego wynikała ich odmienność i jak to się stało, że pisali do siebie i przyjaźnili się przez niemalże pół wieku? Dlaczego czekanie na przyjazd „Jureczka” potrafiło rozstroić Beksińskiemu nerwy i po co właściwie mieć przyjaciela, który potrafi nas doprowadzić do szewskiej pasji? Na te i kilka innych pytań postaram się odpowiedzieć, analizując listy i kartki pocztowe wymieniane przez dziesięciolecia przez obu artystów.

12.30–14.00 / Lunch

14.00–14.30
Elżbieta Łubowicz
Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu

Tekst jako obraz i jako dokument w fotografii Jerzego Lewczyńskiego

Tekst może w sztuce łączyć się z fotografią na wiele różnych sposobów, punktem wyjścia bywają bowiem bardzo odmienne koncepcje estetyczne. W zestawieniu ze strategiami stosowanymi przez artystów, w ramach takich kierunków jak dadaizm, surrealizm, konstruktywizm czy konceptualizm, zasady wykorzystania tekstu we własnej twórczości przez Jerzego Lewczyńskiego okazują się mieć odrębny, oryginalny charakter.

Fotograf ten szczególnie intensywnie posłużył się tekstem w cyklu zestawów fotografii, zaprezentowanych w 1959 roku na „Pokazie zamkniętym”, które nazwane zostały „antyfotografią”. Tekstu używał także w wielu innych swoich dziełach, przez cały okres swojej twórczości. Zawsze była to forma fotograficznej reprodukcji tekstów cudzych: pisanych odręcznie, na maszynie do pisania, drukowanych, wyrytych w kamieniu.

Dla sensu pracy Jerzego Lewczyńskiego zasadnicze znaczenie ma zwykle nie treść tych tekstów, ale wyraz emocjonalny związany z ich wizualną formą i wizualnym kontekstem uchwyconym w fotograficznym kadrze. Tekst użyty jest więc jako obraz, który dokumentuje sytuację w pewnym momencie czasowym. Reprodukcje cudzych tekstów grają rolę świadectwa indywidualnych losów konkretnych osób. Są dokumentem czysto fotograficznym. W ich zastosowaniu nie ma nic ze strategii intermedialnej – jest natomiast oryginalna, własna strategia Jerzego Lewczyńskiego: bycia poprzez fotografię świadkiem ludzkich losów zanurzonych w historię.

14.30–15.00
dr Henryk Kuś
Autor tekstów z zakresu teorii i historii fotografii oraz komunikacji wizualnej, członek ZPAF

Wobec Nieznanego. Wątki religijne w twórczości Jerzego Lewczyńskiego

Referat podnosi omijane przez recenzentów twórczości J. Lewczyńskiego wątki  odnoszące się do religii i Absolutu określanego przez niego samego jako Nieznanego. W artykule staram się opisać, do jak pojmowanego Boga w swojej twórczości odnosił się Lewczyński, jakich metafor używał w pracach celem przekazania swojego stosunku do spraw religii i  jakie mają one konotacje w tradycji symboliki  chrześcijańskiej, a także na co wskazują sensy ich przytoczenia przez artystę. Próbuję również określić, jakie miejsce poruszana w artykule problematyka zajmuje w twórczości Lewczyńskiego oraz na ile definiuje jego postawę jako artysty.

15.00–16.00
Dyskusja

DZIEŃ II

19.06 / środa / moderator dr Krzysztof Jurecki

10.00–10.30
dr Adam Mazur
Katedra Fotografii
Uniwersytet Artystyczny w Poznaniu

„Rysy tej pięknej kobiety z przodu”. Kobiety i fotografia Jerzego Lewczyńskiego

Jednym z powracających motywów w twórczości Jerzego Lewczyńskiego są kobiety. Kobiety młode i stare, piękne i przeciętnej urody, matki z dziećmi, robotnice w pracy, seksualne obiekty pożądania znalezione na negatywach w Nowym Jorku i studyjne portrety znalezione na strychu. W referacie chciałbym przyjrzeć się sposobom widzenia kobiet przez autora manifestu „Archeologii fotografii”. Fotografia łączy się u Lewczyńskiego z erotyką, seksualnością, a nawet pornografią. Lewczyński sublimuje pożądanie nadając kobiecości formy bliskie abstrakcji, na innych zdjęciach pozostając blisko rzeczywistości. Chcę się tej obsesji przyjrzeć.

10.30–11.00
Wojciech Nowicki
Kurator i eseista, autor albumowych wydawnictw na temat twórczości m.in. Jerzego Lewczyńskiego i Zofii Rydet

Rozkwitanie Jerzego Lewczyńskiego

Zbiór, jakim było zgromadzone przez Jerzego Lewczyńskiego jego archiwum własnych zdjęć połączone z kolekcją zdjęć obcych, stanowił znakomity punkt wyjścia do śledzenia jego kariery fotograficznej. Szczególnie interesujące są w niej punkty zwrotne, z których kilka przebiło się do świadomości środowiska – a niekiedy i poza nie: pierwszym, najsilniejszym, dającym napęd na całą dalszą karierę był Pokaz zamknięty, prezentacja, która nie była obliczona na sukces. Zaważyła na tym niewielka skala przedsięwzięcia, miejsce prezentacji (prowincjonalny ośrodek) i nawet krótki czas trwania. Zresztą założenie było zgoła inne: uczestniczący w Pokazie autorzy liczyli na środowiskowy skandal – środowisko jednak było na skandal niepodatne.

Beksiński po wystawie właściwie opuszcza pole fotografii (stosując ją odtąd niemal wyłącznie do celów dokumentacyjnych), u Lewczyńskiego – przeciwnie, Pokaz daje początek najciekawszym eksperymentom w jego artystycznej karierze, otwiera go na nowe myślenie o fotografii jako sztuce. Wpływ Beksińskiego na Lewczyńskiego, gwałtowny rozkwit twórczości tego drugiego nie może zostać pominięty: jest wyraźnie dostrzegalny w pracach zaprezentowanych na gliwickim pokazie – choć nie tylko przecież tam: w ich przyjaźni, niekiedy szorstkiej, role nauczyciela i ucznia, artysty prącego do przodu bez względu na cenę i potulnego mieszkańca prowincji role też były jasno określone.

Referat skupi się na tym momencie gwałtownego rozkwitu w twórczości Lewczyńskiego, wywołanej chęcią zachowania wierności, również artystycznej, wobec przyjaciela, rozkwicie, do którego doszło podczas przygotowań do Pokazu zamkniętego.

11.00–11.15 / Przerwa kawowa

11.15–11.45
dr Tomasz Szerszeń
Zakład Antropologii Kultury, Filmu i Sztuki Audiowizualnej
Instytut Sztuki PAN

Jerzy Lewczyński jako historyk. Ku archeologii destrukcji

W swej praktyce fotograficznej i refleksji nad fotografią Jerzy Lewczyński dawał wyraz zainteresowaniu historią. Od zdjęć z Auschwitz i Wilczego Szańca po archeologiczną pracę z odnalezionymi negatywami pozostajemy stale w kręgu takich – tak ważnych dla XX-wiecznego rozumienia historii – pojęć jak destrukcja i świadectwo. Równocześnie jednak można spojrzeć na całą jego twórczość jako na swoisty komentarz na temat możliwości uprawiania historii za pomocą obrazów. Dla Lewczyńskiego fotografia pozostawała otwarta na wielość (narracji, znaczeń, punktów widzenia), zaś jej rola w pisaniu historii wiąże się ściśle z takim relacjonowaniem, które – jak pisał Walter Benjamin – „nie rozróżnia wydarzeń wielkich i drobnych” i nie uznaje żadnego z nich za stracone.

11.45–12.15
Marek Janczyk
Muzeum Historii Fotografii w Krakowie

Antyfotografia jako refleksja wobec kryzysu egzystencjalnego człowieka XX wieku

Problematyka badawcza tekstu dotyczy analizy twórczości wybitnych polskich artystów: Zdzisława Beksińskiego, Jerzego Lewczyńskiego i Bronisława Schlabsa. Ich kilkuletnia współpraca zaowocowała nie tylko kilkoma znaczącymi wystawami, ale także wprowadzeniem do słownika polskiej sztuki terminu „antyfotografia”, określającego jedno z najbardziej znaczących zjawisk w historii polskiej fotografii. Oprócz analiz historycznych autor artykułu koncentruje się na psychologicznych i społecznych kontekstach twórczości wymienionych artystów. Problematyka teksu odnosi się zatem do całościowej analizy ich powstawania, obejmując zarówno historię fotografii, jak i nieprzemijalność ich znaczeń. Współczesne konteksty dla interpretacji tej twórczości wiążą się między innymi z poczuciem zagrożenia, osamotnieniem i niejednoznacznością poznania jako stałymi elementami nieodłącznie towarzyszącymi ludzkiej egzystencji. Teoretyczne odwołania badań stanowią teksty z teorii sztuki oraz szeroko pojmowanej filozofii człowieka, autorstwa m.in. Władysława Stróżewskiego, Stefana Morawskiego, Andrzeja Gielarowskiego czy Piotra Stanisława Mazura.

12.15–13.30
Lunch

13.30–14.00
dr Adam Sobota
Długoletni kustosz Działu Fotografii Muzeum Narodowego we Wrocławiu

Beksiński – Lewczyński – Schlabs i koncepcje nowoczesności

Okres artystycznej współpracy Zdzisława Beksińskiego, Jerzego Lewczyńskiego i Bronisława Schlabsa w latach 1957–1961 był czasem wzmożonych ambicji środowisk twórczych co do realizacji postulatów nowoczesności. Postulaty te, uwolnione od dogmatyzmu „realizmu socjalistycznego”, inspirowane były najnowszymi trendami sztuki światowej, jak i wzorami zaczerpniętymi z tradycji sztuki awangardowej przed drugą wojną światową. Polityczna sytuacja w Polsce, jaka wytworzyła się w drugiej połowie lat 50. dawała ambitnym artystom szansę na zamanifestowanie swoich preferencji. Wspomniana trójka debiutujących w tej dekadzie artystów odnosiła się nie tylko do zastanej sytuacji w fotografii, ale i do bardziej ogólnych problemów sztuki. Beksiński i Schlabs starali się także osiągnąć sukces w dziedzinie malarstwa i rzeźby, a wszyscy – mając kontakty w różnych środowiskach i szerokie zainteresowania (także literaturą, muzyką i filmem) – inspirowali się wzajemnie i osiągali kompetencje przewyższające ówczesne standardy.

Jednym z podstawowych problemów twórczych była aktualność form sztuki awangardowej z lat 20. i 30. XX wieku. Inne kwestie wynikały z możliwości odniesienia się do rodzimych tradycji sztuki, zwłaszcza fotografii, a także z konieczności funkcjonowania na wąskim marginesie swobody uzyskanej w strukturach totalitarnego ustroju państwa. Celem referatu jest przedstawienie rozumienia nowoczesności, jakie manifestowali wymienieni artyści, a także ocena tego na tle trendów rozwojowych sztuki.

14.00–14.30
dr Dorota Łuczak
Instytut Historii Sztuki
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Wobec materii fotograficznej. O fotogramach Bronisława Schlabsa raz jeszcze

Twórczość Bronisława Schlabsa, fotografa i malarza, a także organizatora wystawy Krok w nowoczesność, która miała miejsce w Poznaniu w 1957 roku, czy uczestnika słynnego gliwickiego Pokazu zamkniętego w 1959 roku, naznaczona jest nowoczesnością. Zgodnie z historyczną i współczesną recepcją, najbardziej znane prace, pokazane również w Gliwicach –  abstrakcyjne fotogramy, stanowiły wyraz „gestu plastycznego” w polskiej fotografii, odejścia od modernistycznej czystości medium fotograficznego, ale jednocześnie wyrażały zwrot ku awangardowym eksperymentom, który rozprzestrzeniał się jako pokłosie politycznej odwilży w PRL. Fotograficzna praktyka Schlabsa, zarówno ta sprzed 1957 roku, obejmująca fotografie dokumentalną, jak i późniejsze abstrakcyjne fotogramy, stanowiły jednak jedynie formalne nawiązanie do Wielkiej Awangardy, czego potwierdzeniem pozostają bliskie kontakty Schlabsa z niemieckim kręgiem tzw. fotografii subiektywnej i jej najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem Otto Steinertem. Równolegle, za istotne odniesienie dla fotograficznej twórczości poznańskiego artysty uznać należy malarstwo materii oraz formułowane w historycznym dyskursie koncepcje abstrakcji. W nawiązaniu do powyżej wspomnianych tropów, rozwiniętych przeze mnie we wcześniej popełnionych już tekstach, tym razem proponuję podjęcie jeszcze jednego wątku interpretacyjnego, który nie daje się szczelnie zamknąć w naukowych paradygmatach, a który wyrasta z doświadczenia, towarzyszącego mi od pierwszego spotkania z archiwum prac Schlabsa.

Zgodnie ze stawianą przeze mnie tezą, fotogramy Schlabsa są wynikiem swoistego zmagania się z materią fotochemiczną. Zmagania naznaczonego kompulsywnością, gwałtownym gestem, powtarzaniem motywów czy nawet destrukcją. To działanie wobec materii fotograficznej zyskuje status subwersywnego aktu, wymierzonego w medium fotograficzne. Dokonany przez Schlabsa „gest plastyczny”, który sytuował jego twórczość poza obszarem fotografii, interpretuję jako zamach na współczesny dyskurs definiujący „fotografikę”, głównie przez kategorię czystej fotografii. Podążając za obecną we współczesnej humanistyce refleksją nad materialnością, a dokładniej „foto-materializmem”, zwrócę uwagę na znaczenie materialnej infrastruktury fotogramów. Tak ukierunkowane spojrzenie na fotogramy skłoni mnie by raz jeszcze zapytać o echo tradycji piktorializmu w poodwilżowych praktykach fotograficznych w PRL.

Konkludując, zmagania z materią fotograficznej przedstawię jako akt przekroczenia obowiązujących wyobrażeń o fotografii, rozumiany nie tylko jako efekt praktyki, ale jako strategię artystyczną. Niemożliwe byłoby jednak przemilczenie ograniczonego znaczenia produkcji fotogramów, którą należy ujmować jako formalistycznego doświadczenie.

14.30–15.30
Dyskusja